Od osady do nowoczesnego miasta

Jablonec nad Nysą jest typowym dzieckiem pełnego pośpiechu okresu, zwanego Grűnderzeit („okres założycieli”), który odcisnął na jego wizerunku niezatarty ślad. Pierwsza wzmianka o osadzie Jablonecz pochodzi z 1356 roku z ksiąg konfirmacyjnych arcybiskupstwa praskiego. W 1469 roku wieś została spalona przez wojska łużyckie walczące z Jerzym z Podiebradów – jeszcze w 1538 roku miejscowość figuruje w księgach ziemskich jako opuszczona. Zmiana nastąpiła wraz z nowym właścicielem majątku Malá Skála, Janem z Vartenberku, który – podobnie jak pozostała renesansowa szlachta – zaczął prowadzić w swoim majątku interesy. Obfitość drewna i wody przesądziła o przyszłych losach Jablonca i okolic, które po przybyciu szklarzy z Gór Łużyckich i Saksonii stały się regionem szklarskim o znaczeniu europejskim. Kolejni właściciele majątku, hrabiowski ród Desfours, w maju 1706 roku ubiegali się o uzyskanie dla miejscowości praw miejskich, co niestety się nie udało. Dopiero w wyniku starań nowego właściciela maloskalskich dóbr, Franza Zachariasa Römischa, decyzją cesarską z 21 kwietnia 1808 roku Jablonec został awansowany na miasteczko.

Po uzyskaniu praw miasteczka miejscowość nadal jednak miała charakter podgórskiej wioski, której skromne centrum stanowił kościół z plebanią, szkoła, szpital i karczma Zlatý lev.

…

Jablonec otrzymał, co prawda, pewne przywileje, w tym prawo do organizowania targów, ale w praktyce nie było gdzie ich organizować. Z tego względu jeszcze w tym samym roku zlecono inżynierowi majątku, Johannowi Beneschowi, sporządzenie planu regulacyjnego. Powstały projekt był pierwszą próbą stworzenia centrum z prawdziwego zdarzenia. Wytyczono wtedy nowy rynek, nazwany Alter Markt (dzisiejszy Plac Pokoju – Mírové náměstí), rolę głównej ulicy pełniła dzisiejsza ulica Komenského, łącząca rynek z kościołem. W tym czasie nastąpił również niespotykany rozkwit produkcji biżuterii (tzw. krystaleria), która przybyła do Jablonca z pobliskiego Turnova i Hodkovic nad Mohelką, natrafiając na niezwykłą koniunkturę.
Wyrazem gwałtownego rozwoju był kolejny awans Jablonca – tym razem na miasto – w 1866 roku. Symbolem tego wydarzenia stał się  nowy budynek ratusza (1867–69, Ludwig Seidemann, Gustav Sachers) na Dolnym Rynku (Dolní náměstí).

text

Z rozwojem przemysłu szedł w parze rozkwit budowlany miasta. Na koncepcję urbanistyczną wpłynęła konfiguracja śródmieścia, położonego na terenie o znacznym nachyleniu. Dlatego w 1864 roku wytyczono drugi rynek – Neuer Markt (dziś Dolny Rynek – Dolní náměstí) – u podnóża zbocza, na którym znajdował się Plac Pokoju (Mírové náměstí). Oba rynki połączyły strome ulice Lidická i Kamenná. Dzięki nowo wytyczonej ulicy Soukennej (Sukiennicza) wreszcie w odpowiedni sposób włączono kościół św. Anny i dawne centrum wsi w organizm nowo powstającego miasta.

Kolejnym ważnym momentem było powstanie w latach 1847–51 cesarskiej Drogi Karkonoskiej (Krkonošská silnice), łączącej Liberec z Trutnovem. Droga prowadziła z Liberca przez Vratislavice nad Nisou i Proseč nad Nisou do Jablonca, gdzie przez miasto przechodziła dzisiejszą ulicą Liberecką i Placem Pokoju, a stamtąd wiodła dalej w kierunku gór. Jej przebieg pokrywał się z dzisiejszą ulicą Podhorská, jedną z głównych arterii miasta, wokół której powstała nowa bogata zabudowa szeregowa w stylu historyzmu, a później secesji, składająca się z domów towarowo-eksportowych.

text

Kolejna rozbudowa Jablonca, opracowana przez inżyniera Gustava Müllera, prowadzona była praktycznie we wszystkich kierunkach. W 1880 roku na północ od centrum powstało tzw. zahradní město (Miasto Ogrodów), dzielnica willowa, której granice wyznaczają ulice Generála Mrázka, Liberecká, Rýnovická, Větrná i Palackého. Mimo surowej geometrycznej struktury, dzielnica szybko nabrała dość ekskluzywnego charakteru rezydencyjnego, dzięki luźnej zabudowie willowej, której udało się stworzyć pełen lekkości kontrapunkt do zwartej zabudowy.

Po regulacji w 1883 roku nastąpiło kolejne, znacznie rozleglejsze rozszerzenie miasta w kierunku południowym, które objęło również obszary rozlewiska Nysy Łużyckiej. Powstała tu zarówno zwarta zabudowa blokowa, składająca się z wielokondygnacyjnych, niemal wielkomiejskich kamienic w szeroko rozumianym centrum, jak i luźna zabudowa willowa charakterystyczna dla zespołów budynków usytuowanych na wzniesieniach zapewniających wspaniałe widoki i zdrowy klimat.

W południowej części miasta, praktycznie na ówczesnej jego granicy, zlokalizowano również dworzec kolejowy (1888), o którego powstanie od dawna zabiegali jabloneccy kupcy. Tym samym praktycznie zakończyła się regulacja miasta, które uzyskało mniej więcej swoją obecną formę.

Nadal prawie niezagospodarowany teren Górnego Rynku miasto zamierzało przeznaczyć na nowy kościół katolicki, rozważano też budowę teatru miejskiego i kolejnych budynków dla szkoły rzemiosł artystycznych, do czego jednak ostatecznie nie doszło.
Na specyficzny ogrodowy charakter Jablonca wpłynął charakter miejscowego przemysłu, który w mniejszym lub większym stopniu działał na zasadzie rozproszonej manufaktury, a także zakaz budowy obiektów przemysłowych wewnątrz miasta. Ostatnią nowo powstałą fabryką była fabryka Jäger z 1904 roku przy ulicach Průmyslovej i Větrnej.

 

text

Zwieńczeniem rozwoju urbanistycznego miasta była międzywojenna regulacja centrum, która miała nadać mu wielkomiejski charakter. W tym okresie wybudowano nowy ratusz i uzupełniono Górny Rynek (Gewerbeplatz) (1933) z kościołem Najświętszego Serca Jezusowego (1931) autorstwa Josefa Zasche oraz fontanną Metznera (1930). Zakończono tym samym  unikalną kompozycję urbanistyczną trzech kaskadowo ułożonych rynków z charakterystycznymi akcentami w postaci trzech wież – starego i nowego ratusza oraz katolickiego kościoła.

 

Jablonec 1931