Podczas spaceru, który rozpoczniemy od plebanii, możemy prześledzić rozwój jabloneckiej architektury, od baroku aż do okresu międzywojennego.

Swobodna atmosfera fin de siécle’u zaznaczyła się w Jabloncu niezwykle mocno. Wynikało to z istnienia lokalnego przemysłu jubilerskiego, który musiał szybko reagować na aktualne trendy w modzie. Tutejsza secesja ma jednak specyficzny charakter i dlatego nie możemy mówić o jej czystej postaci, a raczej o nowocześniejszej, modniejszej odmianie historyzmu. Specyfika lokalnego przemysłu znalazła następnie odzwierciedlenie w rozwiązaniach architektonicznych poszczególnych budynków, które charakteryzują się filigranowymi fasadami, często z motywami odnoszącymi się do produkcji biżuteryjnej, metaloplastyki i szklarstwa.

Na przełomie XIX i XX wieku Jablonec ubrano w nową szatę architektoniczną. Ważną rolę odegrał niezwykle płodny architekt owych czasów, Robert Hemmrich (1871–1946), który zaprojektował większość domów towarowo-eksportowych i willi przemysłowców. Z niewielką przesadą można powiedzieć, że praktycznie zbudował on Jablonec, nadając mu dzisiejszy kształt. Wiele jego budynków można znaleźć na ulicy Komenského, jednej z głównych arterii Jablonca.

Obok architektury, wagę ulicy potwierdza linia tramwajowa o długości 1,7 km, uruchomiona w 1900 roku z ulicy Lipovej przez Plac Pokoju (Mírové náměstí) i ulicę Podhorską w ulicę Novoveską. Podczas naszego spaceru, który rozpoczniemy od plebanii, możemy więc prześledzić stopniowy rozwój jabloneckiej architektury, od baroku aż do okresu międzywojennego.

text

Dawna plebania (1. przystanek)

Najstarszą fazę budowy miasta reprezentuje plebania z kościołem i dawny zajazd, a dzisiejszy hotel Zlatý lev.

Dawna plebania z połowy XVIII wieku, z XIX-wieczną neorenesansową fasadą, to unikalny późnobarokowy budynek. Swój obecny kształt plebania uzyskała w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to oprócz nowej fasady powstał dzisiejszy dach czterospadowy zamiast dawnego mansardowego. W budynku od lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku mieszkało małżeństwo Jany i Josefa V. Scheybalów, znanych badaczy w dziedzinie etnografii. Dziś mieści się tu miejska galeria i centrum informacji. Do kompleksu należy również cenny zespół rzeźb „Agonia w ogrodzie Getsemani” i „Pożegnanie Chrystusa z Marią Panną” z 1829 roku, prawdopodobnie wykonanych przez Ignaca Martineca dla Ferdynanda Hübera z Rádla i jego syna, kupców handlujących przędzą. Źródłem inspiracji była rzeźba Ogrodu Getsemani w kompleksie pielgrzymkowym w Jiřetínie pod Jedlovou. Z Rádla, gdzie pierwotnie była zlokalizowana przed domem o nr 66, do Jablonca rzeźba przeniesiona została z powodu poważnego uszkodzenia. Dziś stanowi uzupełnienie kompleksu plebanii i kościoła.

Hotel Zlatý lev (dom o nr 19) został zbudowany jako gospoda w połowie XVII wieku, należy więc do najstarszych zachowanych domów w Jabloncu. Jeszcze na mapie katastru gruntowego (Metryki franciszkańskiej; 1843) obiekt oznaczony jest jako noclegowy. Klasycystyczne, kamienne skrzydło środkowe i północne pochodzą z pierwszej połowy XIX wieku. W 1906 r. we wschodniej części północnego skrzydła wybudowano podwójną klatkę schodową na poddasze i do dobudówki części hotelowej, która prawdopodobnie, przynajmniej częściowo, została zbudowana na podpiwniczeniu wcześniejszego klasycystycznego domu. Autorem dobudówki jest architekt Robert Hemmrich. W 1905 roku rozważano budowę sali koncertowej dla miejscowego zespołu śpiewaczego (Sänger Halle), usytuowanej na terenie obecnego parkingu pod hotelem. Projekt sporządzony przez Arweda Thamerusa (1856–1936) nie został jednak zrealizowany. W 1935 roku w miejsce jednoosiowych lukarn nadbudowano poddasze (Karl Wander) i dokonano przeróbek wnętrza. W 1964 roku podczas prac rozbiórkowych odkryto dwa paleniska kuźnicze. Kolejne przebudowy konstrukcyjne przeprowadzono po 1980 roku, m.in. wymieniono zrębowe elementy części południowej na bloki żużlowe. Z tej przebudowy pochodzą kamienne elementy rampy wejściowej oraz klatka schodowa, a także witraże. Podczas renowacji w 2001 roku więźba i gzymsy mansardowe zostały zastąpione replikami, wymieniono również historyczny strop belkowy w skrzydle południowym oraz inne elementy. Ponadto ocieplono i znacznie przebudowano część hotelową, a także dodano dobudówkę do elewacji wschodniej i parking na posesji od południa.

Cennym przykładem historyzującej architektury na terenie miasta jest położony naprzeciwko dom o nr 926 (dzisiejszy Šenk U Zlatého Lva). Zbudowany został w 1884 roku na podstawie projektu miejscowego architekta i budowniczego Franza Haslera (1851–1899) dla kupca gorzelnianego Emanuela Lederera.

Sąsiedni, pierwotnie również historyzujący dom nr 1283 powstał w ostatniej kwarcie XIX wieku, a jego inwestorem był Joachim Jäger. Na początku lat 20. XX wieku fasady zostały znacznie zmienione w duchu rodzącego się modernizmu według projektu Roberta Hemmricha dla Otto i Emmy Zimmerów.

Kolejnym przykładem architektury nawiązującej do stylów historycznych jest rozległy neorenesansowy dom nr 543 wybudowany dla Antona Hübnera w 1887 roku przez jednego z najwybitniejszych architektów okresu historyzmu pracujących w Jabloncu, Franza Haslera.

 

Dom mody Alfreda Wünscha (2. przystanek)

Ciekawie pomyślany dom mody pod numerem 2466 znajduje się na wąskiej działce przy ulicy Komenského. W modnym wówczas stylu art déco w miejscu starszego budynku wybudował go w latach 1924–25 Robert Hemmrich dla Alfreda Wünscha.

Nietypowe jest wyniesione, głęboko osadzone wejście, mające charakter wpuszczonego w głąb holu, z wieloboczną witryną z boku, kontrastującą z symetryczną fasadą. Wertykalność domu podkreśla dekoracyjny fryz obramowujący fasadę oraz ostatnia kondygnacja nad gzymsem kordonowym, zwieńczona szczytem z frontonem.

text

Dom Gustava Linke (3. przystanek)

Niezwykłym obiektem, pozostającym pod wpływem współczesnej niemieckiej architektury ekspresjonistycznej (tzw. Backsteinexpressionismus, ekspresjonizm ceglany), jest dom handlowo-mieszkalny Gustava Linke pod numerem 544.

Dom został zbudowany w latach 1929–31 na narożnej działce między dzisiejszymi ulicami Máchovą i Komenského, w miejscu starszego, późnoklasycystycznego dwupiętrowego domu. Charakteryzuje się wyrazistymi fasadami od strony obu ulic. Choć w jego układzie formalnym widać wspomniane już wpływy ekspresjonizmu, nie brakuje też tendencji klasycyzujących, widocznych w regularnej siatce okien czy rytmizacji fasady za pomocą masywnych, zespolonych pilastrów, przywołujących na myśl wysoki porządek. Ekspresyjny wyraz elewacji podkreśla również zastosowanie płytek klinkierowych, produkowanych przez zakłady Spolek pro chemickou a hutní výrobu w Uściu. W ówczesnej prasie dom określano jako pierwszy nowoczesny budynek w Jabloncu wybudowany z zastosowaniem tego materiału, niewątpliwie wybranego celowo jako ochrona przed surowym klimatem przedgórza. Pierwsza niezrealizowana wersja projektu została sporządzona przez Rudolfa Güntera (1902–1984) w 1929 roku. Charakteryzuje się bardziej konwencjonalnymi, raczej klasycyzującymi formami z dominującą nad obiektem narożną wieżą. Klinkierowa okładzina miała się tu ograniczyć do opasek okiennych i międzyokiennych pasów na narożach. Ostatecznie jednak wybór padł na znacznie odważniejszy projekt obiektu, w całości obłożonego klinkierem, o elewacjach w duchu ekspresjonizmu. Motyw wieży został zachowany, ale przesunięto ją na środek fasady od strony ulicy Máchovej, a od strony ulicy Komenského eleganckim łukiem nawiązuje do niej skrzydło z wystającymi balkonami. Parter zarezerwowany został dla poszczególnych lokali, a do części mieszkalnej budynku, dostępnej z klatki schodowej i wind, wchodziło się przez pasaż od strony ulicy Máchovej. Na każdym piętrze znajdowały się dwa trzy- i czteropokojowe luksusowe mieszkania.

Budynek zachował się w bardzo dobrym stanie, z wyjątkiem parteru zeszpeconego plastikowymi witrynami. Wraz z liberecką willą Strossa (Strossova vila) jest to zapewne najwspanialszy przykład architektury ekspresjonistycznej w kraju libereckim.

text

Kamienica na ulicy Máchovej (4. przystanek)

Masywny narożny budynek o nr 21 został wybudowany przez miasto Jablonec jako kamienica czynszowa z apteką Červený kříž w miejscu starszego, klasycystycznego domu. Budynek charakteryzuje się typowymi dla twórczości Hemmricha formami geometrycznej secesji, opartej na motywach lokalnego przemysłu biżuteryjnego.  Wraz z otaczającą zabudową tworzą cenny zespół architektoniczny, wymownie dokumentujący dynamiczny rozwój miasta w pierwszej połowie XX wieku.

Godny uwagi jest również dom nr 595, zbudowany w 1913 roku dla eksporterów Karla i Ernsta Scheiblerów, kolejny oparty na projekcie Roberta Hemmricha i zbudowany w charakterystycznym dla niego stylu, umiejętnie łączącym geometryczną secesję z elementami barokizującego modernizmu. Najbardziej przyciągającym uwagę elementem tego rozległego domu jest wpuszczone w głąb wejście w kształcie stożka.

Przykładem wyrafinowanej architektury neorenesansowej jest dom o nr 992, zbudowany w 1886 roku według projektu Franza Haslera dla Carla Scheiblera. W 1929 roku na podstawie projektu Alberta Thamerusa zmodernizowano parter, który nie zachował się. Wyposażony wówczas w witryny wystawowe nabrał eleganckiego wyglądu. W tym samym czasie przeprowadzono inne prace oraz podwyższono obiekt o piętro dachowe.

text

Hotel Geling (5. przystanek)

Dawny neorenesansowy hotel pod numerem 446 zbudowany został przez Gustava Gelinga w latach 80. XIX wieku według projektu Frantza Haslera i Antona Womatschki (hall) w miejscu starszego obiektu. Jeden z najsłynniejszych hoteli Jablonca, w którym zatrzymywał się również Franz Kafka, był stopniowo rozbudowywany. W 1902 roku wybudowano secesyjny budynek poboczny hotelu.

W 1902 roku wąska szczelina między hotelem a sąsiednim domem nr 24 została zabudowana secesyjnym budynkiem pobocznym hotelu zaprojektowanym przez Arweda Thamerusa. W 1910 roku nocował tu Franz Kafka, który został wysłany przez swojego pracodawcę do Jablonca, aby w tutejszej sali wygłosić do miejscowych przemysłowców publiczne przemówienie o korzyściach płynących z ubezpieczeń. Okazała sala, która była najcenniejszą częścią budynku, aż do czasu wybudowania teatru miejskiego służyła, oprócz wykładów i balów, także do przedstawień teatralnych. W 1944 roku hotel został sprzedany przez rodzinę Gelingów Hermanowi Winklerowi, prowadzącemu słynną kawiarnię Winkler w libereckim pałacu Nisa, któremu po 1945 roku budynek skonfiskowano. W latach 1951–90 budynek był eksploatowany przez przedsiębiorstwo państwowe Restauracje i Stołówki (Restaurace a jídelny), które następnie sprzedało go spółdzielni Tourgent. W latach 90. XX wieku prowadzono tu prace rozbiórkowe, podczas których zniszczono scenę sali i skrzydło oficyny na podwórzu. Przez całą drugą połowę XX wieku budynek wykorzystywano i modyfikowano w nieodpowiedni sposób. Do 2010 roku dom znajdował się nawet na liście najbardziej zagrożonych zabytków kultury Republiki Czeskiej. Tylko dzięki ciężkiej pracy przy projekcie przebudowy udało się go uratować, praktycznie w ostatniej chwili.

Przeciwległy neorenesansowy dom nr 23 z bogato zachowanym zespołem elementów architektonicznych należy do najcenniejszych przykładów architektury historyzującej w mieście. Inwestorem domu był eksporter i regionalny polityk Eduard Dressler, a projekt opracował wspomniany już budowniczy i architekt Franz Hasler.

text

Dom braci Zasche (6. przystanek)

Rozbudowany podwójny dom nr 493 i 568 został wybudowany w 1914 roku dla Oskara a Ernsta Zasche, autorem projektu był doyen jabloneckiej architektury, Robert Hemmrich.

Masywny, symetrycznie skomponowany dom z handlowym parterem i parą wydatnych wykuszy zwieńczony jest nadbudówką z połączonym szczytem. Z architektonicznego punktu widzenia na elewacjach pojawia się typowa dla Hemmricha kombinacja ustępującej secesji i barokizującego modernizmu. We wnętrzach zachowało się wiele oryginalnych elementów, w tym secesyjny szyb windy.

text

Jizera (7. przystanek)

Narożna secesyjna kamienica nr 407, zwana Izerą (Jizera) z kawiarnią Café Habsburg została zbudowana w 1908 roku według projektu Roberta Hemmricha, w stylu secesji geometrycznej. Dzięki dominującemu położeniu ma zasadniczy wpływ na wygląd centrum miasta.

Po 1918 roku nazwa kawiarni została zmieniona na Café Metzler. Pomieszczenia dawnej kawiarni znajdowały się na pierwszym piętrze. Jej lokalizację podkreślał długi, ciągnący się wzdłuż piętra balkon. Do kawiarni pierwotnie wchodziło się przez wystawne i misternie zaprojektowane wejście na rogu budynku.

Najbardziej znaczące zmiany w budynku przeprowadzono w latach sześćdziesiątych XX wieku. Całkowicie usunięto wówczas secesyjną dekorację fasady, w tym oryginalne okna i drzwi (z wyjątkiem ostatniego piętra). Oryginalny tynk stiukowy został zastąpiony tynkiem cementowym z mozaiką szklaną. W ten sposób do niedawna niezmieniona pozostała jedynie ostatnia kondygnacja poddasza oraz niewielki segmentowy szczyt nad narożnikiem (wraz z ozdobnym secesyjnym dekarskim elementem), na którym pierwotnie znajdował się emblemat dawnej kawiarni, a także część mieszkalna domu. Zmiany te w znacznym stopniu zmieniły również wnętrze części komercyjnej domu (poziom  podłóg, elementy stolarki, ślusarki). Ostatnio podjęto gruntowną renowację, która przywróciła domowi jego historyczny wygląd.

Nasz krótki spacer architektoniczny zakończymy przy przeciwległym, również narożnym domu o numerze 485, zbudowanym w latach 1898–1900 dla Amelii Gaudek przez Arweda Thamerusa. Wyrazisty budynek jest typowym przykładem jabloneckiej secesji, w której chodzi nadal o kamienicę w stylu historyzującym, ale ożywioną już eleganckim kwiatowym secesyjnym wystrojem, typowymi maszkaronami i nieco nietypowym motywem sów.

text

Ostatni przystanek naszej wędrówki zabierze Cię do Mírové náměstí, gdzie już można zobaczyć monumentalny budynek ratusza Jablonec.

Mapa: